PROBLEMY AGRESJI MAŁYCH DZIECI

Trzeba powiedzieć, że zapobieganie agresji i przemocy wśród dzieci jest trudne i złożone. Uczą się oni zachowań agresywnych w ciągu wielu lat i z różnorodnych źródeł. Narastanie zjawiska agresji, a także coraz większa bezradność dorosłych wobec agresji dzieci sprawiają, że częściej poszukujemy sposobów radzenia sobie z niepożądanymi zachowaniami oraz przeciwdziałania im.

Przed podjęciem jakichkolwiek działań wychowawczych i korygujących przejawy agresji warto znaleźć odpowiedź na pytania: Dlaczego dziecko zachowuje się w ten sposób? Co ono chce przez takie zachowanie uzyskać?
Mając do czynienia z dzieckiem agresywnym należy pamiętać, że jest to dziecko z problemem i że potrzebuje ono naszej pomocy. Można mu jej skutecznie udzielić tylko wtedy, kiedy zrozumiemy dziecko. Dzięki rozmowie z dzieckiem czy też z jego rodzicami, być może w naszej mocy będzie likwidacja lub zmniejszenie siły działania czynników skłaniających do zachowań agresywnych.

Bunt u dziecka to naturalny etap jego rozwoju. Mówi się o kryzysie ósmego miesiąca, buncie dwulatka, trzylatka... Ale czasem problem nie mija, a zbuntowane dziecko pozwala sobie na coraz więcej. Bije, pluje, krzyczy i robi na złość nie tylko tobie. Trzeba zrozumieć dziecko, jego agresję potraktować jako wyraz problemów, a nie jako złą wolę. Dziecko nie znając innych skutecznych sposób redukcji napięcia lub uzyskania tego, na czym mu zależy - reaguje agresją.

Co to jest ta agresja?
Agresja to okazanie swojego niezadowolenia poprzez wyrządzenie komuś krzywdy fizycznej lub psychicznej. Agresja fizyczna może mieć u dzieci różny charakter, może objawiać się poprzez zaczepianie, bicie innych dzieci. Agresja słowna pojawia się, gdy dzieci używają wobec innej osoby przykrych słów, są niemiłe, obrażają ją. Małe dzieci często zachowują się agresywnie, gdy nie mogą osiągnąć zaplanowanego celu, gdy coś im się nie udaje, gdy nie mają tego, czego w danej chwili chcą. Na pewno wielu z rodziców zna sytuację, gdy niezadowolone z czegoś dziecko "zrobiło scenę" kopiąc, płacząc, niszcząc zabawki, bijąc osobę dorosłą. Najczęściej do takich sytuacji dochodzi wtedy, gdy dziecko nie może dostać tego, na co akurat ma ochotę. Naturalną reakcją jest wtedy złość i bunt przechodzący w agresję. Dziecko się denerwuje i poprzez okazanie złości i agresji odreagowuje, mając dodatkowo nadzieję, że może to spowodować zmianę zachowania osoby dorosłej.

Pamiętajmy o tym, że one dopiero uczą się relacji międzyludzkich, tego, jak należy funkcjonować w grupie, co wolno, a czego nie.

Dlaczego ono tak się zachowuje?
Jest wiele teorii wyjaśniających powstawanie agresji.
Jedna z nich tłumaczy powstawanie zachowań agresywnych jako wyniku frustracji. Frustracja powstaje, gdy dziecko, lub człowiek dorosły, ma trudności z zaspokojeniem swoich potrzeb; fizycznych i psychicznych i oczekiwań.

Brak poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, sukcesu, nie zaspokojenie potrzeby samodzielności, aktywności, brak bliskich kontaktów z członkami rodziny i rówieśnikami także mogą wywoływać agresję.
Bardzo duży wpływ na powstawanie frustracji mają niewłaściwe postawy wychowawcze rodziny i szkoły.

Niewłaściwe postawy rodzicielskie to:
- odrzucenie; dziecko czuje się niepotrzebne, co rodzi w nim chęć zwrócenia na siebie uwagi złym zachowaniem.
- unikanie kontaktu z dzieckiem; brak akceptacji rodzi agresję, dziecko staje się nieufne, często popada w konflikty w szkole, bo tu także czuje się niepotrzebne.
- nadmierne ochranianie; wszyscy starają się zaspokajać potrzeby dziecka, jego potrzeby są ważniejsze od potrzeb innych osób; takie postępowanie prowadzi do opóźnienia dojrzałości emocjonalnej i społecznej dziecka, w zetknięciu ze szkołą dziecko może mieć postawę roszczeniową, a nie zaspokojenie jego oczekiwań rodzi frustrację.
- stawianie nadmiernych wymagań i nieliczenie się z możliwościami dziecka wywołuje brak wiary we własne siły, łatwość dekoncentracji.

Agresywne zachowanie może być wynikiem modelowania. Dziecko obserwując zachowania agresywne w otoczeniu uczy się tych zachowań, bardzo często identyfikuje się z modelem zachowań agresywnych. Wzorcem zachowań agresywnych mogą być rodzice, inne osoby dorosłe, rówieśnicy, bohaterowie książek, filmów, gier komputerowych. Im bardziej model agresji budzi w dziecku uznanie czy podziw tym łatwiej identyfikuje się ono z nim i przejmuje jego zachowanie agresywne.

Spotykamy się też z agresją instrumentalną, gdzie agresja jest narzędziem do osiągnięcia celu lub wykonania zadania. Uleganie groźbom dziecka sprzyja utrwaleniu takich zachowań. Tolerowanie takiej postawy wytwarza w dziecku poczucie bezkarności.
Za każdym razem dziecko otrzymało ostrzeżenie, jaka spotka je za dany czyn konsekwencja. Zachowania agresywne spotykają się z negatywną oceną społeczną.

Karać czy nie?
Najczęstszym sposobem radzenia sobie z agresją jest karanie za złe zachowanie. Ta metoda ma swoich przeciwników i zwolenników.

Ci pierwsi twierdzą, że karanie jest metodą nieskuteczną, może jedynie utrwalać agresję. Szczególnie, gdy będzie to kara fizyczna, która sama w sobie jest agresją. W ten sposób nie eliminujemy agresji. W podobnej sytuacji może ona ulec stłumieniu. Nie będzie widoczna na zewnątrz, ale będzie przejawiać się w postaci wrogich myśli, wyobrażeń skierowanych na obiekt agresji. Takie długotrwałe tłumienie agresji często prowadzi do przemieszczania agresji. Wtedy zachowanie agresywne nie wystąpi wobec osoby karzącej lub sytuacji, gdy istnieje groźba kary. Nastąpi tu przeniesienie agresji na inne osoby lub sytuacje, w których nie ma zagrożenia ukaraniem.

Zwolennicy stosowania kary są zdania, że karanie może być skuteczną formą walki z agresją jeśli zostaną spełnione pewne warunki.

Przede wszystkim nie należy karać fizycznie, bo jest to wzór zachowania agresywnego. Nie należy wymierzać kary w złości czy zdenerwowaniu. Karanie powinno opierać się na tzw. karaniu psychologicznym. W takim przypadku opiekun okazuje dziecku, że jego zachowanie sprawiło mu przykrość. Uświadamia mu skutki złego zachowania. Karę słowną łączy z perswazją i tłumaczeniem, wyjaśnia za co i dlaczego dziecko zostało ukarane. Kara psychologiczna wymaga od wychowawcy, czy innej osoby dorosłej opanowania przede wszystkim własnych emocji.

Bardzo ważnym warunkiem skuteczności kary jest stosunek osoby karanej do karzącego oraz częstotliwość karania.
Karanie będzie miało sens, jeśli osoba karząca jest akceptowana przez karanego. Wtedy poczucie winy skłania do zmiany zachowania. Inaczej kara jest traktowana jako akt agresji i pobudza do dalszych zachowań agresywnych.
Jeśli więc nie jesteśmy dla dziecka autorytetem lepiej zrezygnować z karania lub zaaranżować taką sytuację, w której kara nie będzie pochodziła bezpośrednio od nas, a od obiektu , z którym karany się liczy.

Częstotliwość karania to także ważny warunek skuteczności karania. Jeśli mały człowiek będzie stykał się tylko z karaniem bez równoczesnego nagradzania za zachowania pożądane, to kara przestaje mieć znaczenie wychowawcze i także zaczyna być traktowana jako akt agresji.

Jeśli przyczyną agresji jest frustracja, to trzeba ją usunąć, zaspokajając potrzeby dziecka. Łatwe do wnioskowania, niestety często trudne w realizacji, szczególnie kiedy dotyczy sytuacji rodzinnej dziecka. Można chociaż spróbować rozważyć możliwości zaspokojenia zablokowanych potrzeb lub szukać sposobu zastępczego ich odblokowania.

Jeśli agresja dziecka jest wywołana przez modelowanie, to najlepszym rozwiązanie jest izolowanie dziecka od modelu. Jest to możliwe przez dodatkowe zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne, dłuższy pobyt w świetlicy szkolnej czy środowiskowej, kontakty z rówieśnikami nie przejawiającymi takich zachowań. W przypadku identyfikacji z bohaterami książek, filmów czy gier komputerowych należy ograniczyć lub wręcz zakazać kontaktu z takimi środkami medialnymi, które przedstawiają sceny agresji. Równocześnie należy rozbudzać zainteresowanie dzieci takimi książkami, filmami, grami, które ukazują pozytywne modele zachowań.

Jeśli agresja wywołana jest przez postawy rodzicielskie, to konieczna jest tu współpraca z innymi instytucjami, które mogą pomóc w uzdrowieniu atmosfery domowej. Pomocne będą tu zajęcia terapeutyczne, pozwalające młodej osobie zrozumieć sytuację w jakiej się znalazła. Jedynym sposobem zapobiegawczym agresji instrumentalnej jest wykazanie jej nieskuteczności.

Przykłady radzenia sobie z dziecięcą agresją
Najtrudniej poradzić sobie w sytuacjach, gdy atak agresji dziecięcej spotka nas w najmniej oczekiwanym miejscu i czasie. Takie sytuacje często mają miejsce na zakupach w hipermarkecie. Jeśli nie chcemy zgodzić się na kupno kolejnej, niepotrzebnej rzeczy dla malucha, zrobi nam awanturę, zacznie płakać, krzyczeć, czasem potrafi rzucić się na podłogę i leżeć, głośno krzycząc i uderzając nogami i rękami o podłogę.

Co wtedy zrobić? Przede wszystkim trzeba taki atak złości przeczekać, zaczekać, aż dziecko się uspokoi. Najczęściej uspokojenie przychodzi dość szybko. Wtedy należy powiedzieć dziecku, że nie kupimy mu danej rzeczy, nie tłumaczyć się, nie wyjaśniać zbyt wieloma słowami, bo dziecku i tak nie o to chodzi i z pewnością nie zapamięta wszystkich wypowiedzianych przez nas słów. Po kolejnej odmowie maluch zapewne zacznie płakać i znowu trzeba to przeczekać, a potem przytulić dziecko, uspokoić i skierować jego uwagę na coś innego.

Dziecko powinno wiedzieć, jaka jest hierarchia ważności wśród najbliższych osób. Na pewno wiele razy będzie próbowało to zmienić, ale trzeba pamiętać, że jeśli raz się ugniemy, dziecko natychmiast to wykorzysta, a wtedy wszystko trzeba będzie zaczynać od nowa. W naszym postępowaniu ważne jest to, by dziecko nauczyło się, iż słowa, które wypowiadamy są wcielane w życie, nie są tylko "straszakiem", by w danej chwili coś wyegzekwować. Musimy wpoić dziecku, że powinno się nauczyć pewnych zachowań i że nie może zawsze być tak, jak ono by tego chciało. Drogą do eliminowania zachowań agresywnych jest nauka panowania nad swoimi emocjami. Wyjaśnianie skąd się bierze złość, rozmowa o odczuciach, emocjach to dobra droga nauki.
Wiedzę tą winni nabyć głównie rodzice. Najbliższym otoczeniem dziecka jest jego dom. Tu powinien czuć się bezpiecznie, być kochanym, wspieranym i rozumianym. Niestety atmosfery miłości nie zbuduje się w jeden dzień, to proces.

Rady dla rodziców:
• Jeśli jesteś rodzicem agresywnego dziecka zacznij od przyjrzenia się sobie, jak zwracasz się do dziecka, jak do innych członków rodziny?
• W jaki sposób egzekwujesz swoje wymagania?
• Co sam myślisz o agresji i agresywnych zachowaniach?
• Czego Twoje dziecko może się dowiedzieć na ten temat przysłuchując się twoim rozmowom czy na przykład komentarzom do oglądanych programów TV?
• Rodzice są pierwszymi i najważniejszymi osobami modelującymi postawy i zachowania dzieci. Czy potrafisz rozmawiać z dzieckiem o agresji? Jeśli dzieci zrozumieją powody dla których przeżywają złość, a także rodzice pomogą im wyrażać ją w akceptowany społecznie sposób, będą rzadziej skłonne do bezrozumnych, agresywnych wyładowań.
• Żeby wychowywać dzieci, przede wszystkim trzeba z nimi rozmawiać. To niesłychanie ważna rzecz. Nic nie kosztuje trzeba, trzeba tylko mieć temat. A tematem może być nawet program w telewizji.
• Nie wymagaj od dziecka rzeczy niemożliwych i nie stawiaj przed nim zadań z góry skazanych na niepowodzenie.
• Układ w rodzinie powinien być jasny, role wyznaczone. W relacjach rodzice-dzieci nie powinno być partnerstwa, ale to nie znaczy, że dorośli wchodzą na piedestał i nie opuszczają go pod żadnym pozorem. Rodzice powinni śmiać się razem ze swoimi dziećmi i płakać jeśli są ku temu powody. Nie ukrywać emocji. Niczego nie wolno udawać. Nigdy nie jest tak w życiu, że wszystko nam się udaje. Często mamy do własnych dzieci pretensje, że się potykają, robią głupstwa. Wszyscy je robią. Każdy ma prawo do słabości. W ocenie krótkodystansowej może się wydawać, że różne rzeczy się nie udały. Jeśli nawet tak jest, to co z tego? Nie wolno tracić wiary w dziecko.
• Patrz na własne dziecko z pokorą wobec jego ambicji i planów, ze zrozumieniem, że jego możliwości są różne, a cele życiowe nie muszą się pokrywać z naszymi wyobrażeniami na ten temat i pragnieniami.

Z pewnością warto:
1. Poświęcać dziecku więcej czasu na rozmowę, wysłuchanie dziecka, a nie tylko na wydawanie poleceń. Nie można zostawiać dziecka samego, ono w takiej chwili bardzo potrzebuje bliskości. Dziecko powinno mieć poczucie, że zawsze może przyjść do rodzica, że nie zostanie odrzucony. Rodzic powinien być autorytetem, spędzać więc więcej czasu ze swoim dzieckiem, ciekawego czasu - podążając za jego marzeniami i hobby. Dobrym pomysłem jest też poznanie znajomych dziecka i ich sposobu spędzania czasu.
2. Zaspakajać potrzeby dziecka, np. dać dziecku szansę odniesienia sukcesu, pomagać w organizowaniu czasu wolnego. Nie można zmuszać też dziecka do wszystkiego, gdyż to obróci się przeciw nam. Agresja czasem spowodowana jest głodem, zmęczeniem, zazdrością, chorobą somatyczną, frustracją, znudzeniem, strachem. Spróbuj odkryć przyczynę i odpowiedzieć zgodnie z nią.
3. Ograniczyć czas spędzony przed telewizorem i komputerem, wspólnie dobierać programy, które dziecko może oglądać, jeżeli to możliwe to wybierać programy takie, które coś dziecku dadzą; po programie porozmawiać z dzieckiem na ten temat.
4. Uczyć (np. poprzez modelowanie - czyli własny przykład), w jaki sposób można sobie radzić z przykrymi emocjami, jak je wyrażać i rozładowywać, po to, aby nie uległy stłumieniu i wyparciu z obawy przed odrzuceniem, krytyką czy karą.
5. Unikać własnych reakcji o charakterze agresywnym np. krzyków, złośliwych uwag. To trudne, kiedy nasza cierpliwość jest już nadwyrężona, nie można jednak wysyłać sprzecznych sygnałów. Obserwacja zachowania rodzica (osoby znaczącej) skuteczniej wpływa na umiejętności społeczne dzieci niż jego tłumaczenie. Połową sukcesu będzie, jeśli zdoła się zapanować nad własnymi emocjami, jeśli będziemy mówić spokojnym tonem, jest szansa, że dziecko nas zrozumie. Nie wolno dziecka szarpać, można natomiast przytrzymać, mocno przytulić, aż do momentu, kiedy opadnie jego fizyczny opór. Reaguj natychmiast – zabierz dziecko do innego pokoju na kilka minut aby się uspokoiło. Celem takiego zachowania jest pokazanie dziecku, że jego złe zachowanie będzie pociągało za sobą nieprzyjemne konsekwencje – dziecko jest oddzielone od rodzeństwa, innych dzieci lub ulubionej zabawy. Nie karz jednak zamykaniem w łazience, piwnicy itp
6. Ustalić wspólnie z dziećmi normy obowiązujące w rodzinie, w szkole (np. przez prace plastyczne na temat: "Jak należy zachowywać się w..."). Normy te można wywiesić pokoju dziecka, w widocznym miejscu w domu, w pokoju dziecka, w szkole, np. w klasie. Dzieci czując się współautorami określonych zasad, mając poczucie wpływu na życie grupy, będą w większym stopniu skłonne do przestrzegania przyjętych norm. Nagradzaj dobre zachowanie – za każdym razem gdy Twoje dziecko zrobi coś miłego, dobrego lub zachowa się właściwie (np. ustąpi huśtawkę innemu dziecku, pożyczy wiaderko itd.) nagrodź je pochwałą np. jestem z Ciebie dumna, to bardzo miłe co zrobiłaś itd.
7. Przydzielić dziecku stałe obowiązki i, co ważne, sumiennie rozliczać z tych obowiązków. Dziecko powinno ponieść konsekwencje niewypełnionego obowiązku, na przykład w formie mniejszego kieszonkowego. Pamiętajmy, że najpierw musimy ustalić z dzieckiem reguły postępowania.
8. Nie decyduj za dziecko, niech też ma szansę np. jaką bluzeczkę wybierze. Poczuje się ważne i traktowane z szacunkiem.
9. Nie wolno nigdy szantażować miłością, bo dziecko będzie czuło się zagrożone. Podobnie nie wolno tez zawstydzać, w ten sposób wpoi się dziecku przekonanie, że nie panuje nad samym sobą sytuacją.
10. Znaleźć dziecka jakieś zajęcie dodatkowe (języki, sport, harcerstwo). Dziecko nauczy się lepiej planować swój czas i nie będzie się nudzić. Dziecku nadreaktywnemu możemy zaproponować jakiś ruch, wspólne podskoki, przytupy, wtedy możliwe jest, że pomoże to rozładować napięcie.
11. W sytuacjach konfliktowych wyrazić stanowczo dezaprobatę zachowania - "Nie pozwolę na takie zachowanie", "Nie zgadzam się na takie zachowanie", "Zabraniam wam takich zachowań". Dziecko musi wiedzieć, że złość nie jest sposobem na wyegzekwowanie np. zachcianki. Nie nagradzaj agresywnego zachowania uwagą – jeśli po zachowaniu agresywnym poświęcisz dziecku dużo uwagi, będzie to dla niego nagrodą. nie krzycz – krzyk modeluje taki sposób radzenia sobie z negatywnymi emocjami. Dziecko uczy się przez obserwację. Reaguj tak jakbyś chciała by reagowało Twoje dziecko
12. Należy pamiętać, że dziecko ma silną potrzebę bycia w grupie. Nie zabraniajmy mu tego, ale pamiętajmy, żeby kontrolować w jakim towarzystwie dziecko się obraca. Ważne by dziecko znalazło się w odpowiedniej grupie, takiej, która będzie pozytywnie wpływała na nie, a nie patologicznej.
13. Dopilnuj by dziecko przeprosiło – dziecko musi wiedzieć, że wymagasz od niego pewnych zasad. Ucz odpowiedzialności – jeżeli Twoje dziecko coś zniszczyło np. zabawkę, wraz z nim ją napraw lub w inny sposób pokryj szkody. To nauka, że czyn agresji rodzi pociąga za sobą konsekwencje.
14. Poszukaj pomocy - jeżeli zachowanie dziecka jest bardzo agresywne, a dotychczasowe metody nie odniosły pożądanych skutków to udaj się do psychologa dziecięcego. Często wystarczą 2-3 wizyty.

Zalecenia terapeutyczne:

Stworzenie modelu dobrego zachowania Dzieci przez całe dzieciństwo uczą się przez naśladownictwo. Nie bądź agresywna w stosunku do dziecka i partnera, nawet kiedy jesteś bardzo zdenerwowana. Nie stosuj brutalnych metod wychowania. Agresywne wychowanie to doskonały przepis na agresywne dziecko.

Usunięcie z domu „źródeł agresji” „Pułapki agresji” to wszystko to, co ogranicza dziecko, przeszkadza mu w wyzwoleniu energii i skasuje na tłumienie emocji, które w końcu wybuchają ze zdwojoną siłą. Czy masz w domu wystarczająco miejsca, by dziecko swobodnie bawiło się? Jeśli nie, może warto usunąć stare pudła, przesunąć stół na parę godzin i udostępnić maluchowi trochę przestrzeni? Czy podczas zabaw grupowy jest wystarczająca ilość zabawek, by żadne dziecko nie czuło się potraktowane niesprawiedliwie? Co z uczuciami, które przekazujesz dziecku? Może są w zbyt małych dawkach?

Nauczenie dziecka samokontroli Gdy dziecko zdenerwuje się lub wpadnie w furię, mów o tej sytuacji i emocjach, które są przez nią wywołane. Powiedz: „Ok, jesteś zły, bo wieża z klocków, którą tak długo budowałeś została zniszczona, ale rzucanie klockami nie jest fajne. Spróbuj jeszcze raz. Mama nie lubi gryzienia. Gryzienie boli. Bicie nie jest przyjemne. Proszę nie używać rąk w ten sposób”. Mów to spokojnym, ale zdecydowanym głosem. Krzyk jest formą agresji.

Pokazanie zachowań asertywnych Asertywność to jedna z dróg do nauczenia się panowania nad własnymi emocjami. Gdy maluch krzyczy i rzuca pustym kubkiem o stół, zapytaj: „Czy chcesz więcej soku? Wszystko, co musisz zrobić, to poprosić: Mamo, mogę więcej soku? Ja to zrozumiem”.

Tłumaczenie właściwych zachowań, nawet odgrywanie scenek w formie zabawy. Jak połączyć przyjemne z pożytecznym? Poproś o pomoc pozostałych członków rodziny, przygotuj kilka scenariuszy scen, gdy dziecko musi o coś poprosić lub jest postawione w konkretnej sytuacji. Zaproś dziecko do zabawy. Po każdej scence rozmawiajcie o zaprezentowanej sytuacji, tłumaczcie dziecku, dlaczego takie zachowanie nie jest dobre. Możecie sami pokazać mu dobre i złe reakcje. Często inny punkt widzenia otwiera oczy. Omawiajcie bajki, filmy wyciągając pozytywne przykłady zachowań.

Bycie konsekwentnym Niech twoje dziecko wie, że agresja nigdy nie jest tolerowana.

Przeproszenie za swoje zachowanie jeśli puszczą ci nerwy i krzykniesz na dziecko, przeproś je za swoje zachowanie. Powiedz, jak bardzo zezłościło cię jego postępowanie, ale też, że twoja reakcja nie była dobra. Obiecaj poprawę. Nie karz za napad złości.

Bycie spójnym Pamiętaj, że możesz mówić do dziecka spokojnym i zdecydowanym głosem, ale mową ciała możesz zdradzić, że jesteś na granicy wytrzymałości. Bądź neutralna zarówno w tonie głosu, jak i postawie.

Musimy dać dziecku przykład pozytywnego dorosłego, czyli takiego dorosłego, jakim byśmy chcieli, by nasze dziecko było za kilkanaście lat. Jeżeli mu pokażemy dorosłego określanego przez negatywne zachowania, czyli picie, bicie, częste awantury, wyzwiska, kłamstwa, niekonsekwencję, ciągły stres, niezadowolenie, odrzucenie, to skąd ma brać pozytywne wzorce, jeżeli zna tylko takiego dorosłego.

Pamiętajmy, że wychowując bez okazywania uczucia miłości, bez przytulania i powiedzenia, że JESTEŚ WSPANIAŁY niewiele zrobimy.
opracowała: Renata Pióro