PERSONALISTYCZNA KONCEPCJA CZŁOWIEKA

Ilekroć w twoim postępowaniu osoba jest przedmiotem działania, tylekroć pamiętaj, że nie możesz jej traktować tylko jako środka do celu, jako narzędzia, ale musisz liczyć się z tym, że ona sama ma lub bodaj powinna mieć swój cel.

Historia myśli personalistycznej w wychowaniu sięga lat 20 – tych ubiegłego stulecia. Jej korzenie tkwią w humanizmie teocentrycznym. Najogólniej charakteryzując personalizm podkreśla się to, że „stawia on w centrum rzeczywistości, człowieka jako osobę, którego natura zawiera w sobie element materialny i duchowy. Ten ostatni nie jest równoznaczny ze sferą psychiczną.”

Istotne atrybuty człowieka to: rozumność, wolność, wrażliwość na wartości wyższe. Człowiek dysponuje świadomością, samoświadomością, samostanowieniem, odpowiedzialnością, udziałem w wartościach.

Obecnie wyróżnia się już kilka szkół personalizmu. Myśli głównych jego przedstawicieli syntezuje w pracy „ Alternatywne ujęcia pedagogiki personalistycznej” T. Kukołowicz.

J. Maritaine przedstawiciel personalizmu essencjalnego, czyli kładącego nacisk na istotę bytową człowieka, podkreśla, że posiadane przez człowieka możliwości mają charakter potencjalny. Tym samy ujmuje wychowanie jako: budzenie w człowieku tego co w nim ludzkie. Uwzględnienia przy tym jego uwarunkowania narodowe, społeczne, czas historyczny, oraz fakt, że „wychowanie obejmuje wszystkie sfery człowieka, które się wzajemnie warunkują.”

R. Guardini, personalista fenomenologiczny, zwraca uwagę, że „w wychowaniu człowieka istotne miejsce zajmuje poświęcenie się czemuś, co nie jest mną jako człowiekiem.” Guardini powiada: Żyć, oznacza żyć czymś. Do tego niezbędne jest zrozumienie, co ze świata rzeczywistości jest właściwe i wzbogacające mój rozwój.

Natomiast zadaniem pedagogiki według personalizmu społecznego E. Mounier‘a, jest przenieść człowieka wraz z tym, co jest w nim najbardziej wieczne, w samo serce aktualności. T. Kukołowicz przytacza niezwykle nośną myśl E. Mounier’a: Wobec każdego człowieka należy zachować zasadę nieprzewidywalności i obejmować go jego własną wyjątkowością.

Tomistyczno – fenomenologiczną koncepcję personalizmu Karola Wojtyły obrazuje poprzez trzy charakterystyczne cechy: osobocentryzm, normatywizm i perfekcjoryzm. Norma personalistyczna, jako zasada, w koncepcji Karola Wojtyły mówi: „Osoba jest takim bytem, że właściwe i pełnowartościowe odniesienie do niej stanowi miłość”. Dalej Wojtyła wyjaśnia, że zgodnie z tą normą, każdy człowiek po pierwsze jest osobą, ma swój cel i nie może być przez nikogo traktowany jako środek do celu i narzędzie w rękach innych. Zasada ta staje się szczególnie nośna w sytuacji wychowawczej, w której to rodzice, wychowawcy czy terapeuci decydują o wyborze celów wychowawczych i rozwojowych. Wybranie nieprawdziwych celów nie pozwala na wzrost, na stawanie się osobą. Człowiek jako osoba jest zdolny do uczestnictwa we wspólnotach osobowych typu „ja – ty” i właśnie w nich rzeźbi swoją osobową twarz. Stawanie się osobą w wymiarze społecznym ma miejsce we wspólnotach osobowych typu „my”. Tu ma miejsce ukazanie możliwości wyboru dobra wspólnoty jako dobra własnego.

Normatywizm K. Wojtyły związany z teleologią wychowania głosi, że wychowanie ma służyć wprowadzaniu człowieka w świat wartości podstawowych: wolności, odpowiedzialności i miłości. Wolność w rozumieniu Wojtyły to umiejętność opowiedzenia się za dobrem. Istota wolna to tyle co władająca sobą, zależna przede wszystkim od siebie, tworząca siebie i niejako zmuszona do ciągłego potwierdzania siebie i wyboru w działaniu, a więc stanowienia o sobie.

Dojrzałość osobową osiąga się w trwającym całe życie procesie samostanowienia. Wychowanie do wolności jest jednocześnie wychowaniem do odpowiedzialności, gdyż każdy wybór angażuje uczucia, rozum i wole.

Emocjonalność wzbudza poczucie odpowiedzialności, rozum umożliwia refleksję nad jej istotą, a strona wolicjonalna to akt decyzji i zgody na podjęcie odpowiedzialności. „Człowiek jako osoba tkwi istotowo w odpowiedzialności i musi zawsze czuć się odpowiedzialnym – oczywiście, za każdym razem inaczej, a w ostateczności jest on odpowiedzialny za swoją egzystencję, aby ją urzeczywistnić i zrealizować na miarę swojego istnienia i istoty”.

Krakowski personalista podkreśla, że odpowiedzialność za drugiego człowieka może wziąć na siebie tylko ta osoba, która jest odpowiedzialna za siebie, za swoje człowieczeństwo. „Tylko ten bowiem, kto może stanowić o sobie, może stawać się darem dla innych, darem z samego siebie, darem bezinteresownym” Gwarantem i nośnikiem odpowiedzialności w wymiarze międzyosobowym jest więź.

Budowanie więzi to inaczej wychowanie do miłości i przez miłość. „Miłować to po pierwsze, dostrzec osobę i jej dobro, po drugie wyjść poza własny egoizm i skierować się ku drugiemu człowiekowi”.

Trzecia cecha personalizmu Wojtyły czyli perfekcjoryzm podkreśla potrzebę obecności w procesie wychowania wzorów osobowych i autorytetów.
Relacja pomiędzy wzorem osobowym, a autorytetem jest podobna do porządku norm i wartości. Wzór osobowy, który się naśladuje, jest nośnikiem wartości, które same z siebie mogą być często za słabe do ochrony i zaistnienia. Autorytet zaś, który wymaga posłuszeństwa, chroni i strzeże tych wartości. „Szacunek należny autorytetowi to postawa uformowana przede wszystkim przez działanie rozumu i woli człowieka, natomiast w relacji do wzoru osobowego przeważa zaangażowanie emocjonalno – uczuciowe”.

Wychowanie personalistyczne jest wychowaniem do miłości, wolności i odpowiedzialności, a dokonuje się we wspólnocie.
Ideał wychowania to ideał dojrzałości osobowej i tylko taki ma moc przyciągania. Wychowawca – terapeuta musi być nosicielem wartości dobra i musi realizować cele związane z dobrem osobowym drugiego.
Kluczowym pojęciem jest tutaj miłość, jako bezinteresowny dar z siebie i jednocześnie pełna aktualizacja swoich możliwości jako osoby.
Dorota Oboza, 2001r.